Gaz исемле битнең чыганагын карау

[[Файл:Diossido di azoto.jpg|300px|мини|уңда|Gaz NO<small>2</small>]]
'''Gaz''' yäki '''rix''' (niderl. ''gaz'', yunança ''χάος'') — matdäneñ dürt agregat xaläteneñ berse, ayırım öleşläre ([[molekula]]lar, [[atom]]nar, [[ion]]nar) arasında bik zäğif bäyläneş köçläre häm zur xäräkätçänlege belän sıyfatlana.
[[Файл:Real Gas Isotherms.svg|300px|мини|уңда|Real' gaz izotermaları. F - qaynaw noqtası, G - çıq noqtası, F tan sulğa - sıyıqça, G dan uñğa - gaz]]
Rix kisäkçäläre xaotik, tärtipsez, irekle räweştä xäräkät itä, häm ber-berse belän bäreleşkännän soñ, alarnıñ xäräkäte üzgärä.

Şulay uq gaz - [[temperatura]]sı çik noqtanı arttırğan matdä, bu [[temperatura]]da gaz qısu [[sıyıqça]]nı buldırmıy. Näq ul üzlege belän gaz [[bu]]dan ayırılıp tora, çönki basım artqanda [[tuyındırılğan bu]] öleşçä sıyıqçağa äylänä, ä gaz äylänmi.

Totrıqlı sıyıq yäki qatı agregat xäle mömkin bulğan matdälärneñ gazı - bu dip yörtelä.

Sıyıqça kebek gaz ağuçanlıq häm deformatsiägä qarşı toruçanlığı üzleklärenä xas.

Sıyıqçadan ayırmalı bularaq gaz bilgelängän külämgä iä bulmıy häm irekle öslegen buldırmıy, ä böten ütärlek külämne tutırırğa tırışa.

Gaz xaläte - [[Ğäläm]]dä ([[yoldızara matdä]], [[yoldız]]lar, tomanlıqlar, hawa) matdäneñ iñ taralğan xaläte.

Gaz häm gaz qatnaşmaları ximik üzlekläre küp törle - [[inert gaz]]lardan şartlatqıçlarğa qädär.

==Törlär==

*'''İdeal' gaz''' - [[molekula]]lar arasındağı tä'sir iteşü tik parlı bäreleşlär bularaq qarala, farazğa nigezlängän, [[tabiğät]]tä bulmağan gaz, [[Klapeyron-Mendeleev tigezlämäse]] belän taswirlana: <math>PV=\nu \;RT</math>
*'''Real' gaz''' - matdäneñ agregat xaläte. Kondesatsiä temperaturası häm çik noqtadan yıraq bulğan xalätlär yaqınça Klapeyron tigezlämäse belän taswirlana.
*'''Van der-Waals gazı''' - [[Van der-Waals tigezlämäse]]nä buysınğan ideal' gaz, [[molekula]]lar üzara tä'sir iteşe isäpkä alına.
* [[Plazma]] - öleşçä yäki tulısınça ionlaşqan gaz

==Töp üzleklär==

Gaz molekulaları cılılıq xäräkäteneñ töp üzlege - xäräkätneñ tärtipsezlege.

Molekulalar özleksez xäräkäteneñ  dälilläre - [[diffuziä]] häm [[broun xäräkäte]] bulıp tora.

[[Basım]], [[küläm]], kisäkçälär sanı häm temperatura belän taswirlana.

Qatı cisem gazğa äylänüe '''[[sublimatsiä]]''' dip yörtelä.

===Avogadro qanunı===

'''Telägän gazlar bertigez külämnäre bertigez basımda häm temperaturada - bertigez molekulalar sanına iä bula.'''

Ul qanun [[1811]] yılda '''Amedeo Avogadro''' tarafınnan açılğan. Läkin bu qanun bik qısılğan gazlarnı taswirlamıy.

Matdäneñ molekulär massası mol' (gramnar sanı) belän isäplänä. Avogadro sanı - ber mol'da bulğan molekulalar sanı:

ГОСТ 3651.2-97 buyınça
: N<sub>A</sub> = 6,0221367 · 10 23 ± 0,0000036 · 10<sup>23</sup> mol<sup>−1</sup>

CODATA−2010 buyınça
: N<sub>A</sub> = 6,02214129 · 10 23 ± 0,00000027 · 10<sup>23</sup> mol<sup>−1</sup>

==İdeal' gaz==

Klassik ideal' gaz xaläte tübändägeçä tigezlämä belän taswirlana:

: <math>pV = nRT = NkT\,</math>,

gomum gaz qanunı formasında:

: <math>\frac{p\cdot V}{T} = \text{const}</math>,

Monnan Boyl-Marriott, Şarl häm Gey-Lüssak qanunnarı çığarıla:

: <math>p = \text{const} \Rightarrow \frac{V}{T} = \text{const}</math> — ''Gey-Lüssak qanunı''

: <math>V = \text{const} \Rightarrow \frac{p}{T} = \text{const}</math> — ''Şarl qanunı''

: <math>T = \text{const} \Rightarrow p\cdot V = \text{const}</math> — ''Boyl-Marriott qanunı''

İdeal' gaznıñ eçke energiäse:

: <math>U = \hat{c}_V nRT = \hat{c}_V NkT</math>
biredä

<math>\hat{c}_V</math> - maxsus konstanta (3/2 beratomlı gaz öçen)
* U — eçke energiä
* P — basım
* V — küläm
* n — matdä miqdarı (mol')
* R — gaz daimie
* T — abs. temperatura
* N —molekulalar sanı
* k — Boltsman daimie

== Real' gaz ==

'''Real' gaz''' - gaz molekulaları arasında üzara tä'sir iteleşe isäpkä alına. Molekulalar arasında üzara tä'sir iteleşe R ≤ 10<sup>−9</sup> m arada kürenä.

[[1873]] yılda Van der-Waals  real' gaz öçen yaqınça tigezlämä täqdim itä:

: <math>\left(p + \frac{m^2}{\mu^2} \frac{a}{V^2} \right)\left(V - \frac {m}{\mu} b \right) = \frac {m}{\mu} RT</math>

*a - molekulalar arasında üzara tartım köçen isäpkä ala
*b - gaz molekulalarınıñ küläme

== Sıltamalar ==

*Перельман Я. И. Занимательная физика. — Москва: Наука, 1979. — Т. 2.
* Элементарный учебник физики / Под ред. Ландсберг Г. С.. — Изд. 8-е. — М.: Наука, 1972. — Т. 2. — С. 230—268.
* ГОСТ 30319.1-96. Газ природный. Методы расчета физических свойств. Определение физических свойств природного газа, его компонентов и продуктов его переработки

[[Төркем:Термодинамика]]
[[Төркем:Газлар]]